Dört Mezhebin Işığında Toplumsal Denge: Adalet, Empati ve Birlik
Bugün sizlerle yalnızca dinî bir konuyu değil, insan olmanın ortak zeminini konuşmak istiyorum. “4 mezhep isimleri nelerdir?” sorusu ilk bakışta sadece bir bilgi sorusu gibi görünür. Fakat derinlemesine düşündüğümüzde bu sorunun içinde adalet, anlayış, farklılık ve birlikte yaşama kültürü saklıdır. Çünkü mezhepler sadece fıkhî ayrımlar değil, insanın Tanrı’yla, toplumla ve vicdanıyla kurduğu ilişkinin farklı dilleridir.
4 Mezhep Nedir? Farklı Yollar, Aynı Yön
İslam dünyasında Sünni geleneğe bağlı dört büyük fıkıh mezhebi vardır:
- Hanefi Mezhebi: Akla ve mantığa geniş yer verir. Toplumsal gerçekleri dikkate alarak hüküm verir. Kurucu İmamı Ebû Hanîfe, “akıl adaletin terazisidir” der.
- Şafii Mezhebi: Delillerin düzenli sistematiğiyle öne çıkar. Kurucu İmam Şafii, naslara (ayet ve hadislere) bağlı kalırken yorumun gücünü de kabul eder.
- Maliki Mezhebi: Toplumun ortak uygulamasını (amel) esas alır. İnsanların yaşam pratiklerini ve geleneklerini dikkate alır.
- Hanbeli Mezhebi: En tutucu ve literal yorumuyla bilinir; ayet ve hadislere bağlılıkta en katı çizgidedir.
Bu dört mezhep, farklı düşünme biçimlerinin ve yaşam pratiklerinin İslam’da nasıl bir zenginlik oluşturduğunu gösterir. Her biri aynı inanca farklı bir aynadan bakar.
Erkeklerin Analitik, Kadınların Empatik Bakışı: İnançta Cinsiyetin Yankısı
Dinî yorum tarihine baktığımızda erkeklerin genellikle “çözüm odaklı” ve “sistematik” bir yaklaşım sergilediğini görürüz. Mezheplerin doğuşu da büyük ölçüde bu analitik eğilimin ürünüdür. Erkek âlimler, toplumsal düzenin devamı için kurallar koymuş, mantıksal tutarlılığı ön plana almışlardır.
Kadınların tarih boyunca sesleri daha az duyulmuş olsa da, inanç pratiğinde onların yaklaşımı daha “ilişkisel” ve “empatik”tir. Kadınlar mezheplerin sert çizgilerinden ziyade, dinin ruhunu; yani merhameti, adaleti ve kapsayıcılığı öne çıkarır. Bir annenin duasında, bir kız çocuğunun sabrında, bir kadının toplumsal mücadelesinde bu anlayış hep vardır.
Bugün bu iki yaklaşımı birleştirmek, hem analitik hem de empatik bir dinî bilince ulaşmak demektir. Çünkü adalet akılla başlar ama vicdanla tamamlanır.
Mezheplerin Çeşitliliği, Toplumun Rengi
Hanefi’nin özgürlükçü esnekliği, Şafii’nin düzeni, Maliki’nin toplumsal adaleti, Hanbeli’nin disiplini… Bunların hepsi insanlığın farklı yönlerini temsil eder. Tıpkı toplumdaki çeşitlilik gibi.
Bugün mezhepler arası farklılıkları “ayrılık” olarak görmek yerine “çoğulculuk” olarak okumamız gerekiyor. Her mezhep, Allah’a yürüyen farklı bir yol gibidir. Bu yolların hiçbiri diğerinden üstün değildir; hepsi bir yönüyle insanın hakikat arayışını temsil eder.
Toplumda bu anlayış yerleştiğinde, “sen Hanefisin, ben Şafiyim” diyen iki kişi artık karşı karşıya değil, yan yana olur. Çünkü asıl mesele, aynı inancın farklı yollarında bile ortak vicdanı bulabilmektir.
Çeşitlilikten Adalete: Sosyal Bir Okuma
Mezheplerin farklı hüküm vermesi, aslında toplumsal adaletin erken bir biçimidir. İslam dünyasında bir mezhep, zengin-fakir, kadın-erkek, şehirli-köylü ayrımını farklı yaşam koşullarına göre yorumlamıştır. Bu, dinin değişen toplumsal şartlara karşı duyarlılığını gösterir.
Örneğin Hanefi mezhebi, kadınların sosyal hayatta daha aktif olduğu bölgelerde kadınların ekonomik kararlarını destekleyen içtihatlar üretmiştir. Maliki mezhebi, yerel gelenekleri dikkate alarak dini hayata pratik bir denge getirmiştir.
Bu çeşitlilik, dini katı kalıplardan kurtarır. İnsanların farklılıklarını kucaklamak, aslında mezheplerin özündeki adalet fikrini yaşatmaktır.
Düşünelim: Farklılık Korkulacak mı, Kutlanacak mı?
Bugün mezheplerin adı, sadece kitaplarda kalmamalı. Onların temsil ettiği farklı düşünce biçimleri, toplumsal çeşitlilik için ilham kaynağı olabilir. Hanefi’nin adaleti, Şafii’nin dengesi, Maliki’nin toplumsal duyarlılığı, Hanbeli’nin kararlılığı…
Bu çeşitliliği reddetmek, aslında insanlığın içindeki renkliliği inkâr etmektir. Oysa inanç, aynı yöne bakan ama farklı renklerde ışık saçan bir ayna gibidir.
Peki siz ne düşünüyorsunuz?
— Dini yorumlarda kadınların empatik sesine daha çok yer verilmesi gerektiğini düşünüyor musunuz?
— Mezhep farklılıklarını bir zenginlik olarak mı, yoksa ayrılık sebebi olarak mı görüyorsunuz?
— Toplumsal adalet, inancın neresinde durmalı sizce?
Sonuç: Mezheplerin Ortak Dili Adalet
Dört mezhep ismi, yalnızca tarihî birer başlık değildir. Hanefi, Şafii, Maliki, Hanbeli… Her biri, insanın adalet arayışının farklı yüzleridir. Kimimiz akılla, kimimiz kalple yürürüz; ama yolun sonunda hepimiz aynı hakikati ararız.
Bu yüzden, farklılıkları düşmanlık değil denge olarak görmeliyiz. Çünkü adalet, çeşitliliği tanıdığımızda başlar.
Birlik, aynı olmaktan değil; farklılıklarımızı anlayışla kabul etmekten doğar.